Thành Cổ Vinh - Một thiết kế kiến trúc hoàn hảo và tuyệt đẹp thời nhà Nguyễn.

Tuy nhiên, những chứng tích còn lại cho đến thời nay cũng cho ta thấy một tư duy thiết kế kiến trục tuyệt vời của cha ông ta. Nằm ở trung tâm thành phố Vinh – trung tâm kinh tế chính trị tỉnh Nghệ An, Thành cổ Vinh (còn gọi là thành Nghệ An) được Vua Gia Long khởi dựng từ năm 1804 tại 02 xã Yên Trường và Vĩnh Yên thuộc tổng Yên Trường, huyện Chân Lộc (nay thuộc địa bàn 3 phường Quang Trung, Cửa Nam và Đội Cung). Lúc đầu, Thành được xây bằng đất, đến năm 1831, Vua Minh Mạng cho xây dựng lại với quy mô to lớn, thiết kế theo kiểu vô băng, một kiểu thành lũy kiên cố phổ biến ở Châu Âu nhưng vẫn có những yếu tố truyền thống của kiến trúc Á Đông.

Vị trí dựng thành được các bậc tiền nhân vận dụng thuyết phong thủy phương Đông, với minh đường là dòng sông Cồn Mộc, 9 khúc quanh co, uốn lượn, bên tả (phía Đông Nam) có dãy Hồng Lĩnh – gắn với huyền thoại 100 con chim Phượng Hoàng, làm Thanh Long, bên hữu (phía tây) có dãy Thiên Nhẫn hùng vĩ – gắn với tên tuổi của nghĩa quân Lam Sơn, làm Bạch Hổ. Xa xa là dãy núi Lam Thành với 3 ngọn Triều Khẩu, Phượng Hoàng, Nghĩa Liệt làm tiền án.

Để xây dựng Thành cổ Vinh, triều Nguyễn đã huy động 1.000 lính Thanh Hóa, 4.000 lính Nghệ An. Đến thời Tự Đức, khi nâng cấp thành, phải lấy 8.599 phiến đá sò từ Diễn Châu và đá ong từ Nam Đàn, 4.848 cân vôi, 155 cân mật mía, với tổng kinh phí là 3.688 quan tiền – một số tiền khổng lồ lúc bấy giờ. Thành có cấu trúc hình lục giác với diện tích 420.000 m2, chu vi 2.520 m. Trên mặt thành bố trí các công trình quân sự. Tường thành cao 5,08 m, xung quanh có hào sâu 3,2m, rộng 28m. Hai bên bờ hào được ghép đá, trong hào, người dân thả sen để cống nạp triều đình. Thành có 3 cửa: Cửa Tiền ở phía Nam – để vua ngự giá, các quan trong lục bộ triều đình và Tổng đốc ra vào. Cửa Tả ở phía Đông, Cửa Hữu ở phía Tây. Muốn đi qua các cửa đều phải qua cầu. Cầu được xây theo kiểu vòm cuốn, lòng cầu rộng để thuyền có thể qua lại dễ dàng.

          Bên trong công trình lớn nhất là hành cung, phía Đông là dinh Thống đốc; phía Nam là dinh Bố chánh, Án sát, Lãnh binh, Đốc học; phía Bắc có trại lính và nhà ngục. Sau này, phía Tây có Nhà giám binh người Pháp. Toàn bộ thành được trang bị 65 khẩu thần công, 47 khẩu đặt ở các vọng gác, số còn lại tập tủng ở Hành cung và dinh Thống đốc.

          Thành Vinh ra đời với mục đích tạo ra một trung tâm chính trị, quân sự, văn hóa của tỉnh Nghệ An, nhưng chế độ phong kiến nhà Nguyến đang trên con đường suy vong nên chưa phát hủy được vai trò tích cực theo ý đồ thiết kế. Thậm chí, nó sớm trở thành trung tâm chống lại các phong trào yêu nước, là chứng tích của một thời kỳ bi thương mà hào hùng của Nhân dân Nghệ An.

          Năm 1818, tại thành Vinh nổ ra cuộc tấn công của Hầu Tạo, làm bọn thống trị hoảng sợ. Đến năm 1958, trước họa xâm lăng của thực dân Pháp, thành được Tổng đốc Võ Trọng Bình củng cố, sẵn sàng chiến đấu chống quân xâm lược nhưng triều đình nhà Nguyễn hèn nhát, điều Võ Trọng Bình đi nơi khác, khiến thành Vinh dễ dàng rơi vào tay thực dân Pháp.

          Đây cũng là nơi chứng kiến sự kiện bà Nguyễn Thị Thanh (Chị gái Chủ tịch Hồ Chí Minh) đã tổ chức lấy trộm súng của địch để cung cấp cho nghĩa quân Đội Quyên, Đội Phấn. Vụ việc bị bại lộ, bà bị bắt, bị giải vào Nhà lao Vinh. Phiên tòa ngày 04/06/1918  đã xử bà đánh 100 trượng và đày khổ sai 9 năm. Tiếp đó là thời kì sục sôi khí thế của cao trào cách mạng 1930 – 1931, Thành cổ Vinh trở thành nơi chứng kiến những cuộc đấu tranh quyết liệt của nhân dân xứ Nghệ, làm nền một Xô viết Nghệ Tĩnh anh hùng.

          Năm 1941, thành cổ Vinh lại chứng kiến sự hi sinh của Đội Cung và những cộng sự. Mộ của ông hiện vẫn nằm lặng lẽ và uy nghi dưới những tán cây xanh thắm trong Thành cổ. Ngày 20 tháng 8 năm 1945, với khí thế hào hùng, quân và dân ta đã tiến công vào thành cổ Vinh – sào huyệt của thực dân phong kiến trên mảnh đất xứ Nghệ, góp phần làm nên khúc tráng ca tháng Tám năm 1945. Đây còn là nơi diễn ra sự kiện Chủ tịch Hồ Chí Minh làm việc với Tỉnh ủy và nói chuyện với Hội nghị đại biểu nhân dân Nghệ An trong 2 lần Người về thăm quê (1957 và 1961).

          Trải qua quá trình lịch sử, sự khắc nghiệt của thời gian và sự tàn phá của chiến tranh, Thành cổ Vinh không còn được nguyên vẹn, chỉ còn lại 3 cổng thành sừng sững án ngự giữa những con đường vào thành nội. Năm 1998, di tích được bộ Văn hóa – Thông tin xếp hạng là Di tích lịch sử cấp Quốc gia tại Quyết định số 95 – QĐ/BVHTT, ngày 24/01/1998.
 

          Hiện nay, Thành cổ Vinh đang được các cấp, các ngành quan tâm đầu tư để xứng tầm với vị thế lịch sử của mình và trở thành điểm nhấn của thành phố trong việc phát triển du lịch , thu hút khách tham quan trong và ngoài nước.Quá trình đô thị hoá không kiểm soát khiến cho thành mất đi tính chất của mình, thay vào đó là các công trình nhà ở thiếu quy hoạch và các công trình văn hoá, thể thao gắn kết kém trong tổng thể. Ngoài quy hoạch chung thành phố Vinh, và quy hoạch phân khu phường Cửa Nam và quy hoạch chi tiết công viên Thành Cổ Vinh, khu vực chưa được triển khai các quy hoạch cụ thể khác khiến tính tuân thủ chưa cao, tổ chức sử dụng đất manh múng, không theo nguyên tắc, dẫn đến chưa khai thác tốt được tiềm năng văn hoá to lớn của mình.